Karakoyunlu Türkmenleri, uzun yıllar boyunca Suriye ve Lübnan içindeki bölgelerde kıl çadırlarda göçebe olarak hayatış. O periyot hayvancılıkla geçimlerini sağlayan Türkmenler, yaklaşık 60 yıl evvel ise göçebe hayatını bırakarak Lübnan’ın Bekaa Vadisi’ndeki bölgelere yerleşmiş.
Zengin kelamlı kültüre sahip Türkmenler, kendilerine has şiveleriyle söylemiş oldukleri türkü ve manileri asırlar boyunca kulaktan kulağa aktararak bugünlere taşımış. Lakin günümüzde okullaşmanın ve Lübnanlı Araplarla entegrasyonun artması niçiniyle bu kelamlı gelenek yok olma tehlikesiyle karşı karşıya.
GELENEĞİN SON TEMSİLCİLERİ
Oba olarak isimlendirdikleri yerlerde yaşayan Türkmenlerden kimileri, bu türküleri çocuklarına öğretmeye çaba ettiklerini ve kendilerinin bu geleneğin son temsilcileri olabileceğini söylüyor.
Konuştukları Türkçeyi “Obaççi” olarak isimlendiren Bekaa Vadisi’ndeki Türkmenler, Duris, Şeymiye, Hadidiye, Addus, Nanaiyye ve Meşari Al Kaa olmak üzere 6 farklı yerleşim yerinde yaşıyor.
Karakoyunlu aşiretine mensup olduklarını belirten Türkmenler burada 10 bin civarında bir nüfusa sahip. Lübnan’da Bekaa Vadisi haricinde yaşayan Türkmenler ise Karakoyunlu aşiretine mensup değil. Öteki bölgelerde yaşayanlar da hesaba katıldığında Lübnan genelindeki Türkmenlerin sayısı 40 ila 50 bini buluyor.
Bekaa’daki Karakoyunlu Türkmenlerinin “Obaççi” olarak isimlendirdiği Türkçede “Nasılsın? yerine “Nişesin?”, “Ne iş yapıyorsun?” yerine “Ne işlersin?”, “Kaç yaşındasın?” yerine “Nicar ömrün”, “Arap” yerine “Tat”, “Arapça” yerine “Tatçili”, “Türkçe biliyor musun?” yerine “Oabaççi danışırsın?”, “Türkü söylemek” yerine “Türkü yırmak” tabirleri kullanılıyor.
UNUTULMAYA YÜZ TUTMUŞ TÜRKÜ VE MANİLER KAYIT ALTINDA
AA grubu Bekaa’daki Karakoyunlu aşiretinden Türkmenleri konutlarında ziyaret ederek unutulma tehlikesi altındaki türkü ve manilerin bir kısmını kayda aldı.
Hadidiye köyünde yaşayan 7 çocuk babası 62 yaşındaki Ammar Kenco, atalarından duyduğu bu türküleri söyleyen son jenerasyonun temsilcilerinden.
“Bu türküleri ben unutmam; babamdan duydum, tuttum (ezberledim).” diyen Kenco, şöyleki devam etti:
“Daha evvel daima Obaççi (Türkçe) konuşurduk ancak artık obaya Arapça girdi. Çocuklardan kimileri var Türkçeyi anlar lakin döndüremez (konuşamaz). Evvelce ise büyüklerimizin periyodunda obada Arapça bilmez, daima Obaççi (Türkçe) danışırlardı.”
Kenco, evvelce evlilik yoluyla obalarına Arap bir gelin geldiğinde onun da vakit içinde Türkçe öğrendiğini aktardı.
TÜRKIYE’Yİ GÖRMEK İSTİYOR
Türkiye’ye hiç gitmediğini fakat görmeyi hayli istediğini belirten Lübnanlı Türkmen, bu dileğini kendi şivesiyle şöyleki lisana getirdi:
“Bani Allah niye olursa, halımı güzel ederse, bir hatre Türkiye’ye gidip onnan keri de mevt. Oruda ölüssem oruya kömün beni dihe güzel.”
Kenco’nun AA mikrofonuna seslendirdiği türkülerin Lübnanlı Türkmenlerin şivesine uygun yazılışları şöyleki:
“Dam başından dam iki
Yıldız saydım on iki
Ellerin urubu geldi
Hanı sabah yıldızı
Harman yeri hış yeri
Sevdiğim yavaş yeri
Yüzündeki çıbanlar
Öpüş yeri, diş yeri
Arap meskeni düzdedir
Zülüfleri yüzdedir
On iki kız sevdim de
Diyi yüreğim (o) kızdadır
Sen deme ben derim
Anana ben derim
Baban seni vermezse
Seni alır kaçırım
Zurna çala çala
Çıktım bir
üce dala
Seni alıp gidecem
Korkiyim baban duya
Ben gara atım gara
Ben gidirim Argal’a
Ya gellim ya gelmem
Ağlaya gözü gara
Ekmek yaptım terredim
Kapıya çıktım perredim (ferahladım)
Görürüm Genco gelir
Kapıya kurban bağladım”
TORUNLARINA TÜRKÇE TÜRKÜLER ÖĞRETİYOR
Bu kelamlı geleneğin son temsilcilerinden biri de Duris köyünden 73 yaşındaki Asriye Gorli.
Köyün biraz haricindeki konutunda iki kızıyla mütevazı bir hayat yaşayan 9 çocuk annesi Asriye teyze, annesini erken yaşta kaybetmiş. Akabinde babasının tekrar evlendiğini aktaran Asriye teyze, bildiği tüm Türkçe türküleri üvey annesinden öğrendiğini söylemiş oldu.
Çocukları ve torunlarının kendi ortalarında hâlâ Türkçe konuştuklarını belirten Asriye teyze, evvelce obalarındaki büyükler hariç kimsenin pek Arapça bilmediğini, fakat vakit içinde Arapçayı öğrendiklerini tabir etti.
Torunlarına Türkçe türküleri öğretip öğretmediği formundaki soruya, “Öğretiyorum lakin gülüyorlar.” diye tebessüm ederek karşılık veren Asriye teyzenin mırıldandığı manilerden kimileri şöyleki:
“Ben gidilin yoluna
Hancer battı goluma
Selam salın dostuma
Berhem salsın goluma
Ayadın aya batmaz
İtleri yavuz yatmaz
Bir gahpe umması var
Gızından başka yatmaz
Gidilim yolca yolca
Yolun çiçeği borca
İtin kıznın köpegi
Beni batırdı borca
Ay masraf üce gider
Kervanlar gece gider
Sağ göğsünün üstünden
Yol hakikat hacca gider
İpliğim taraktadır
Sevdiğim yıraktadır
Sağ olsun yırak olsun
Muhabbeti yürektedir
Oturmuş daş üstüne
Galemi gaş üstüne
Oğlan demiş bir öpüş
Gız demiş baş üstüne
Galanın altı yapı
Kilidi zemzem sapı
Seni bana verseler
Dilensem gapı gapı
Bu alan da bu alan
Gözü çıksın dul alan
Cennette gokusu var
Gızın elinden gül alan
Galanın altı yıldız
Nere geliysin baldız
Gitsen de bacın gelsin
Hindi gelir yukumuz (uykumuz)”
“EBEMDEN DEDEMDEN ÖĞRENDİM”
Şeymiye köyünden 43 yaşındaki Rafa Ramadan da “Ebemden dedemden öğrendim.” dediği Türkçe türküleri seslendiren son nesilden.
Kendilerine has Türkçesiyle, “Akşamları yanıma yigitler gelir oturruk, sehr ederik, bu biçimde türkü yırarık.” sözlerini kullanan Ramadan, soydaşları ve köylüleri olan Bazan ailesinin meskeninde toplanan Türkmenlere şu türküleri okudu:
“Güllü kemer bellerde
Su sallaniy göllerde
Benim gönüm sendedir
Senin göğnün ellerde
Garşıda gavun yeyler
Derenin garşı deller
Otursam beyefendiyle yesem
Bu bunu istiy deller
Bu gelen kimin gızı
Dusta giymiş gırmızı
Kulaksındaki küpe
Sandım sabah yıldızı
Harman yeri hış yeri
Sevdiğim yavaş yeri
Yüzündeki hımışlar
Öpüş yeri diş yeri
Cara çala çala
Çıktım bir ulu dala
Korkiyrim düşer öllim
Sevdiğimi eller ala
Emmim oğlu sen misin
Bir dilim hıyar mısın
Elindeki gümüş bıçak
Vurmaya gıyar mısın.”
“Babalarımız dedelerimizden, onlardan biz öğrendik.” dediği bu türküleri artık çocuklarına öğretmeye başladığını söyleyen Ramadan, “Evde eşine bu türkülerden hangisini söylüyorsun?” sorusuna gülerek, “Alayını da söylerim.” diye yanıt verdi.
DİLLERİNDE KIPÇAK TÜRKÇESİ ÖZELLİKLERİ DAHA BASKIN
Lübnan Türk ağızları hakkında saha çalışmaları yaparak bu bahiste bir kitap ve hayli sayıda makale yayımlayan Alanya Alaaddin Keykubat Üniversitesi Öğretim Üyesi Türkolog Prof. Dr. Özgür Kasım Aydemir, AA muhabirine yaptığı açıklamada, Lübnan’da homojen tek bir Türkmen ağzından bahsetmenin mümkün olmadığını söylemiş oldu.
Dil bilgilerinden anlaşıldığına göre Lübnan’da Türkçenin farklı lisan adacıkları bulunduğunu belirten Aydemir, bu doğrultuda Lübnan’daki en eski Türk varlığının Bekaa Vadisi’nde olduğunun söylenebileceğini kaydetti.
Bekaa’daki Türkmenler içinde Kıpçak Türkçesi özelliklerinin baskın olduğunu lisana getiren Aydemir, Lübnan’ın Akkar ve Trablusşam üzere öbür kentlerinde bulunan Türkmenlerin ise lisan bilgilerinden hareketle Oğuz olduğunun anlaşıldığını belirtti.
Aydemir, Bekaa Vadisi’ndeki Kıpçak asıllı Türkmenler ortasında kendilerini “Kagara Koyunlu” olarak isimlendiren Karakoyunluların karakteristik Kıpçak lisan datalarını ve 950 yıl evvel yazılmış Divânu Lügâti’t-Türk’teki kelam varlığını koruduklarını, bunun da Türkçe açısından hayli bedelli olduğunu vurguladı.
Lübnan’da 8. yüzyılda başlayan öncü Türk yerleşiminin Bekaa Vadisi’ne yapıldığını, Türklerin asıl nüfus yoğunluğuna ise Moğol istilâsının önünden çekilerek Anadolu’dan gelen Türkmen kafileleri ile ulaştığını belirten Aydemir, “Lübnan’daki Türk varlığının en ihtiyatlı sözle Anadolu’yla eş vakitli olduğunu söyleyebiliriz.” dedi.
Akkar ve Trablusşam civarında yaşayan Türkmenlerin lisan datalarının de epey bedelli olduğunu kaydeden Aydemir’e bakılırsa bilhassa Bekaa Vadisi’ndeki Kıpçak özelliği gösteren Türk yerleşimlerinde hâlâ yaşatılan arkaik (eskicil) lisan bilgileri ile kelamlı tarihin içeriği “kültürel kimliğin kadim ve nadide datalarını barındıran bir zenginliğe” sahip.
Türkolog Aydemir, “Özellikle orta yaş üstü kaynak şahıslardan derlenmiş lisan özelliklerinden bunu anlıyoruz. Alandaki kelamlı tarih bilgilerinin kaynakları desteklemesi de kültürel çalışmalar için bir paha söz ediyor.” sözlerini kullandı.
KAYNAK: AA
Zengin kelamlı kültüre sahip Türkmenler, kendilerine has şiveleriyle söylemiş oldukleri türkü ve manileri asırlar boyunca kulaktan kulağa aktararak bugünlere taşımış. Lakin günümüzde okullaşmanın ve Lübnanlı Araplarla entegrasyonun artması niçiniyle bu kelamlı gelenek yok olma tehlikesiyle karşı karşıya.
GELENEĞİN SON TEMSİLCİLERİ
Oba olarak isimlendirdikleri yerlerde yaşayan Türkmenlerden kimileri, bu türküleri çocuklarına öğretmeye çaba ettiklerini ve kendilerinin bu geleneğin son temsilcileri olabileceğini söylüyor.
Konuştukları Türkçeyi “Obaççi” olarak isimlendiren Bekaa Vadisi’ndeki Türkmenler, Duris, Şeymiye, Hadidiye, Addus, Nanaiyye ve Meşari Al Kaa olmak üzere 6 farklı yerleşim yerinde yaşıyor.
Karakoyunlu aşiretine mensup olduklarını belirten Türkmenler burada 10 bin civarında bir nüfusa sahip. Lübnan’da Bekaa Vadisi haricinde yaşayan Türkmenler ise Karakoyunlu aşiretine mensup değil. Öteki bölgelerde yaşayanlar da hesaba katıldığında Lübnan genelindeki Türkmenlerin sayısı 40 ila 50 bini buluyor.
Bekaa’daki Karakoyunlu Türkmenlerinin “Obaççi” olarak isimlendirdiği Türkçede “Nasılsın? yerine “Nişesin?”, “Ne iş yapıyorsun?” yerine “Ne işlersin?”, “Kaç yaşındasın?” yerine “Nicar ömrün”, “Arap” yerine “Tat”, “Arapça” yerine “Tatçili”, “Türkçe biliyor musun?” yerine “Oabaççi danışırsın?”, “Türkü söylemek” yerine “Türkü yırmak” tabirleri kullanılıyor.
UNUTULMAYA YÜZ TUTMUŞ TÜRKÜ VE MANİLER KAYIT ALTINDA
AA grubu Bekaa’daki Karakoyunlu aşiretinden Türkmenleri konutlarında ziyaret ederek unutulma tehlikesi altındaki türkü ve manilerin bir kısmını kayda aldı.
Hadidiye köyünde yaşayan 7 çocuk babası 62 yaşındaki Ammar Kenco, atalarından duyduğu bu türküleri söyleyen son jenerasyonun temsilcilerinden.
“Bu türküleri ben unutmam; babamdan duydum, tuttum (ezberledim).” diyen Kenco, şöyleki devam etti:
“Daha evvel daima Obaççi (Türkçe) konuşurduk ancak artık obaya Arapça girdi. Çocuklardan kimileri var Türkçeyi anlar lakin döndüremez (konuşamaz). Evvelce ise büyüklerimizin periyodunda obada Arapça bilmez, daima Obaççi (Türkçe) danışırlardı.”
Kenco, evvelce evlilik yoluyla obalarına Arap bir gelin geldiğinde onun da vakit içinde Türkçe öğrendiğini aktardı.
TÜRKIYE’Yİ GÖRMEK İSTİYOR
Türkiye’ye hiç gitmediğini fakat görmeyi hayli istediğini belirten Lübnanlı Türkmen, bu dileğini kendi şivesiyle şöyleki lisana getirdi:
“Bani Allah niye olursa, halımı güzel ederse, bir hatre Türkiye’ye gidip onnan keri de mevt. Oruda ölüssem oruya kömün beni dihe güzel.”
Kenco’nun AA mikrofonuna seslendirdiği türkülerin Lübnanlı Türkmenlerin şivesine uygun yazılışları şöyleki:
“Dam başından dam iki
Yıldız saydım on iki
Ellerin urubu geldi
Hanı sabah yıldızı
Harman yeri hış yeri
Sevdiğim yavaş yeri
Yüzündeki çıbanlar
Öpüş yeri, diş yeri
Arap meskeni düzdedir
Zülüfleri yüzdedir
On iki kız sevdim de
Diyi yüreğim (o) kızdadır
Sen deme ben derim
Anana ben derim
Baban seni vermezse
Seni alır kaçırım
Zurna çala çala
Çıktım bir
üce dalaSeni alıp gidecem
Korkiyim baban duya
Ben gara atım gara
Ben gidirim Argal’a
Ya gellim ya gelmem
Ağlaya gözü gara
Ekmek yaptım terredim
Kapıya çıktım perredim (ferahladım)
Görürüm Genco gelir
Kapıya kurban bağladım”
TORUNLARINA TÜRKÇE TÜRKÜLER ÖĞRETİYOR
Bu kelamlı geleneğin son temsilcilerinden biri de Duris köyünden 73 yaşındaki Asriye Gorli.
Köyün biraz haricindeki konutunda iki kızıyla mütevazı bir hayat yaşayan 9 çocuk annesi Asriye teyze, annesini erken yaşta kaybetmiş. Akabinde babasının tekrar evlendiğini aktaran Asriye teyze, bildiği tüm Türkçe türküleri üvey annesinden öğrendiğini söylemiş oldu.
Çocukları ve torunlarının kendi ortalarında hâlâ Türkçe konuştuklarını belirten Asriye teyze, evvelce obalarındaki büyükler hariç kimsenin pek Arapça bilmediğini, fakat vakit içinde Arapçayı öğrendiklerini tabir etti.
Torunlarına Türkçe türküleri öğretip öğretmediği formundaki soruya, “Öğretiyorum lakin gülüyorlar.” diye tebessüm ederek karşılık veren Asriye teyzenin mırıldandığı manilerden kimileri şöyleki:
“Ben gidilin yoluna
Hancer battı goluma
Selam salın dostuma
Berhem salsın goluma
Ayadın aya batmaz
İtleri yavuz yatmaz
Bir gahpe umması var
Gızından başka yatmaz
Gidilim yolca yolca
Yolun çiçeği borca
İtin kıznın köpegi
Beni batırdı borca
Ay masraf
üce giderKervanlar gece gider
Sağ göğsünün üstünden
Yol hakikat hacca gider
İpliğim taraktadır
Sevdiğim yıraktadır
Sağ olsun yırak olsun
Muhabbeti yürektedir
Oturmuş daş üstüne
Galemi gaş üstüne
Oğlan demiş bir öpüş
Gız demiş baş üstüne
Galanın altı yapı
Kilidi zemzem sapı
Seni bana verseler
Dilensem gapı gapı
Bu alan da bu alan
Gözü çıksın dul alan
Cennette gokusu var
Gızın elinden gül alan
Galanın altı yıldız
Nere geliysin baldız
Gitsen de bacın gelsin
Hindi gelir yukumuz (uykumuz)”
“EBEMDEN DEDEMDEN ÖĞRENDİM”
Şeymiye köyünden 43 yaşındaki Rafa Ramadan da “Ebemden dedemden öğrendim.” dediği Türkçe türküleri seslendiren son nesilden.
Kendilerine has Türkçesiyle, “Akşamları yanıma yigitler gelir oturruk, sehr ederik, bu biçimde türkü yırarık.” sözlerini kullanan Ramadan, soydaşları ve köylüleri olan Bazan ailesinin meskeninde toplanan Türkmenlere şu türküleri okudu:
“Güllü kemer bellerde
Su sallaniy göllerde
Benim gönüm sendedir
Senin göğnün ellerde
Garşıda gavun yeyler
Derenin garşı deller
Otursam beyefendiyle yesem
Bu bunu istiy deller
Bu gelen kimin gızı
Dusta giymiş gırmızı
Kulaksındaki küpe
Sandım sabah yıldızı
Harman yeri hış yeri
Sevdiğim yavaş yeri
Yüzündeki hımışlar
Öpüş yeri diş yeri
Cara çala çala
Çıktım bir ulu dala
Korkiyrim düşer öllim
Sevdiğimi eller ala
Emmim oğlu sen misin
Bir dilim hıyar mısın
Elindeki gümüş bıçak
Vurmaya gıyar mısın.”
“Babalarımız dedelerimizden, onlardan biz öğrendik.” dediği bu türküleri artık çocuklarına öğretmeye başladığını söyleyen Ramadan, “Evde eşine bu türkülerden hangisini söylüyorsun?” sorusuna gülerek, “Alayını da söylerim.” diye yanıt verdi.
DİLLERİNDE KIPÇAK TÜRKÇESİ ÖZELLİKLERİ DAHA BASKIN
Lübnan Türk ağızları hakkında saha çalışmaları yaparak bu bahiste bir kitap ve hayli sayıda makale yayımlayan Alanya Alaaddin Keykubat Üniversitesi Öğretim Üyesi Türkolog Prof. Dr. Özgür Kasım Aydemir, AA muhabirine yaptığı açıklamada, Lübnan’da homojen tek bir Türkmen ağzından bahsetmenin mümkün olmadığını söylemiş oldu.
Dil bilgilerinden anlaşıldığına göre Lübnan’da Türkçenin farklı lisan adacıkları bulunduğunu belirten Aydemir, bu doğrultuda Lübnan’daki en eski Türk varlığının Bekaa Vadisi’nde olduğunun söylenebileceğini kaydetti.
Bekaa’daki Türkmenler içinde Kıpçak Türkçesi özelliklerinin baskın olduğunu lisana getiren Aydemir, Lübnan’ın Akkar ve Trablusşam üzere öbür kentlerinde bulunan Türkmenlerin ise lisan bilgilerinden hareketle Oğuz olduğunun anlaşıldığını belirtti.
Aydemir, Bekaa Vadisi’ndeki Kıpçak asıllı Türkmenler ortasında kendilerini “Kagara Koyunlu” olarak isimlendiren Karakoyunluların karakteristik Kıpçak lisan datalarını ve 950 yıl evvel yazılmış Divânu Lügâti’t-Türk’teki kelam varlığını koruduklarını, bunun da Türkçe açısından hayli bedelli olduğunu vurguladı.
Lübnan’da 8. yüzyılda başlayan öncü Türk yerleşiminin Bekaa Vadisi’ne yapıldığını, Türklerin asıl nüfus yoğunluğuna ise Moğol istilâsının önünden çekilerek Anadolu’dan gelen Türkmen kafileleri ile ulaştığını belirten Aydemir, “Lübnan’daki Türk varlığının en ihtiyatlı sözle Anadolu’yla eş vakitli olduğunu söyleyebiliriz.” dedi.
Akkar ve Trablusşam civarında yaşayan Türkmenlerin lisan datalarının de epey bedelli olduğunu kaydeden Aydemir’e bakılırsa bilhassa Bekaa Vadisi’ndeki Kıpçak özelliği gösteren Türk yerleşimlerinde hâlâ yaşatılan arkaik (eskicil) lisan bilgileri ile kelamlı tarihin içeriği “kültürel kimliğin kadim ve nadide datalarını barındıran bir zenginliğe” sahip.
Türkolog Aydemir, “Özellikle orta yaş üstü kaynak şahıslardan derlenmiş lisan özelliklerinden bunu anlıyoruz. Alandaki kelamlı tarih bilgilerinin kaynakları desteklemesi de kültürel çalışmalar için bir paha söz ediyor.” sözlerini kullandı.
KAYNAK: AA